Âm nhạc trong ca Huế

Để hiểu rõ hơn về ca Huế, xin mời các bạn cùng Tạ Thâm tìm hiểu về âm nhạc và các nhạc cụ được sử dụng trong ca Huế.

Theo sử liệu thì tên gọi ca Huế xuất hiện từ năm 1687, khi chúa Nguyễn Phúc Tần chọn vùng Thừa Thiên làm kinh đô Huế. Nghệ thuật trong ca Huế vừa nhẹ nhàng vừa trau chuốt lại pha một chút phong lưu đài các. Khởi thủy, ca Huế vốn dựa trên một số bài tế nhạc trong cung đình và một số sáng tác mới của các ông hoàng bà chúa, được thể hiện ở hệ nhạc khí dùng để đệm và diễn tấu, gồm có song tấu (đàn nguyệt - đàn tranh) và tam tấu (đàn nguyệt - đàn tranh và đàn tỳ bà) hay ngũ tuyệt (đàn nguyệt, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn tam thập lục và đàn bầu).

Đàn Bầu

Đại bộ phận nhạc khí dùng trong ca nhạc Huế là nhạc cụ dây, mà nổi hơn hết là đàn tranh. Ca Huế luôn luôn phải có ca. Người biểu diễn vừa ngồi ca vừa gõ hai miếng gỗ (gọi là cái sanh) vào nhau. Bài bản trong ca Huế được chia theo hai hệ thống thang âm điệu thức; một là điệu Bắc (dạo khách) dùng cho những bản vui tươi, có khi trang nghiêm và một loại là điệu Nam có âm điệu buồn man mác. Nhưng khác với các loại ca nhạc miền Bắc mà phần lớn bắt đầu từ ca khúc không có nhạc khí đệm, ở ca Huế hai yếu tố thanh nhạc và khí nhạc phát triển đồng đều.

Đàn Tranh

Đàn Kìm

Đàn Tỳ bà

Trong nhiều tập bản nhạc cổ điển Huế còn lưu giữ đến ngày nay thì có hơn một nửa là những bản nhạc không lời. Trong khi đó ca trù miền Bắc, mặc dù trải qua nhiều thế kỷ phát triển nhưng chưa bao giờ được trình diễn khí nhạc thuần túy mà không có phần ca. Một điểm đặc biệt nữa thể hiện tính bác học của ca nhạc Huế là phần lớn các bài ca lưu hành từ thế kỷ XIX còn lại đến ngày nay đều viết bằng chữ Hán; điểm đặc trưng cho hát cung đình. Đó là những bài: Lưu thủy, Xuân phong, Long hồ, Hạ giang nam, Xuân tình điểu ngự… cho đến các bài mang vào sau này như các điệu lý cũng có cái tên gọi rất cầu kỳ: Lý Giang nam, lý Tiểu khúc, lý Hoài xuân, lý Hoài nam... Trong khi đó, cùng thể loại dân ca, song lý Nam Trung Bộ và lý Nam Bộ lại được gọi bằng những cái tên mộc mạc dân dã như lý Con cua, lý Con ếch, lý Qua cầu, lý Mười thương, lý Nàng dâu…

Ca nhạc Huế là một trong những thể loại nhạc cổ truyền còn chứa dựng những quan niệm nhạc lý rõ ràng, rành mạch nhất. Đó là sự kế thừa có biến hóa của hệ thống âm luật do dòng nhạc cung đình Việt xây dựng nên từ nửa thế kỷ XV dưới thời nhà Lê. Ca từ trong ca Huế hầu như không gặp trong ca hát dân gian. Đó là một thể loại nhạc khí được phát sinh, định hình và phát triển trước hết trong dòng nhạc cung đình bác học.

Từ cuối thế kỷ XIX, cùng với sự suy vong của nhà nước phong kiến Việt Nam, rồi tiếp đến công cuộc Âu hóa, nhạc cung đình đã rời khỏi nơi sinh thành ra nó để đến với dân gian. Song nguồn gốc cung đình và tính bác học của nó vẫn không phai nhạt. Nếu trước kia ca nhạc Huế chỉ được biểu diễn trong cung hoặc nơi dinh thự của các vương hầu, thì nay nó lan tỏa trong giới văn nhân dân dã. Nghe ca Huế đã và đang trở thành thú giải trí của người dân xứ Huế, đồng thời là món quà tiếp đón cho những ai đến thăm cố đô. Nhiều du khách khi đến Huế, người ta thuê một chiếc thuyền, buông chèo xuôi theo dòng sông Hương để nghe các cô gái Huế diễn tấu cung đàn giọng hát đến thâu đêm. Có lẽ, nhờ đó mà ca nhạc Huế được bổ sung thêm sức sống phong phú của các loại ca hát dân gian.

Ngày nay, trong ca Huế còn có những giọng hò mái nhì, hò mái đẩy quen thuộc với những người sống trên sông. Nó còn tiếp nhận thêm những điệu hò giã gạo sôi nổi, với lời ca “đâm bắt”, tuy ý tục nhưng lời thanh, thích hợp với tư duy tiếu lâm của người bình dân.